vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، نشست علمی اندیشه‌ورزی نقش مشارکت اجتماعی در کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی، ساعت شش بعد از ظهر دوشنبه 3 اردیبهشت‌ماه به همّت انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه قم در سالن همایش‌های انجمن‌های علمی حوزه برگزار شد.

در این نشست علمی ابتدا دکتر کمال اکبری معاون مشارکت‌های اجتماعی وزارت کشور به عنوان ارائه دهنده به تشریح نقش سازمان‌های مردم نهاد پیرامون کنترل آسیب‌های اجتماعی پرداخت و سپس حجت الاسلام و المسلمین دکتر محسن مهاجرنیا به نقد دیدگاه‌های ایشان پرداخت.

بخش نخست گزارش این نشست را می توانید در اینجا بخوانید؛ در ادامه مشروح سخنان حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا تقدیم خوانندگان محترم می شود:

ضرورت وجود چهارچوب مشخص در ارائه تحقیق

وقتی که ما قرار است از سازمان‌های مردم نهاد و کارکردها و شأن نزول آن صحبت کنیم باید قبل از ورود به آن، چهارچوب نظری بحث را روشن کنیم تا دغدغه محقّق و مسئله او در تحقیق برای مان مشخص باشد.

ما باید بدانیم که بحث از سازمان‌های مردم نهاد در چهارچوب جامعه‌شناسی ایران است یا مکتب دیگری در چهارچوب مدّ نظر است.

لزوم کشف نسبت بین فقه و سازمان‌های مردم نهاد

نکته دیگر این است که ما باید نسبت این بحث با مباحث فقهی و دیدگاه اسلامی را هم روشن کنیم. قطعاً این بحث در ایران صورت می‌گیرد و ما قرار است در رابطه با توسعه سازمان‌های مردم نهاد در یک جامعه اسلامی تحقیق ارائه دهیم و لذا باید بدانیم که نسبت سازمان‌های مردم نهاد با مبانی فقهی چگونه است.

نکته بعدی این است که ارائه دهنده محترم نقش سازمان‌های مردم نهاد را کاهش آسیب‌های اجتماعی قلمداد کردند در حالی که تعریفی از آسیب‌های اجتماعی ارائه نکردند و ما باید تعریفی از آسیب داشته باشیم و سپس به کاهش آن همّت بگماریم. ممکن است یک مقوله نظیر کار کودکان از دیدگاه یک مکتب آسیب باشد ولی از دیدگاه مکتب دیگر یک ارزش قلمداد شود.

واژه آسیب یک واژه متأخر و از واژه‌های ترکیبی است؛ ما باید نقطه مقابل آسیب که وضعیّت سالم است را بسنجیم و مترها و پارامترهای آن را استخراج کنیم و سپس با تطبیق آن بر وضعیّت اجتماع آسیب‌شناسی کنیم و در مرحله پایانی با راه‌کارهایی که ارائه می‌دهیم در صدد رفع آن آسیب‌ها برآییم لذا وقتی که ما تعریفی از آسیب نداریم، نه تنها با روشی مثل سازمان‌های مردم نهاد بلکه با هیچ روش دیگری نمی‌توانیم به طور کامل آسیب‌ها را از بین ببریم

لزوم در نظر گرفتن چالش‌های پیش‌روی سازمان‌های مردم نهاد

نکته دیگر این است که ما وقتی در کشور ایران از بحث سازمان‌های مردم نهاد صحبت می‌کنیم باید چالش‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آن‌را نیز در نظر داشته باشیم.

به عنوان مثال در جامعه امروز ما هیئت‌های مذهبی زیادی به عنوان سازمان‌های مردم نهاد تشکیل شده‌اند، امّا این هیئت‌ها هیچ‌یک نسبت به جناح‌بندی‌های سیاسی خنثی نیستند و این یک چالش است و در کل سازمان‌های مردم نهاد هر چند بستر به وجود آمدنشان سیاسی نیست، امّا یکی از معضلات و چالش‌هایی که پیش‌رو دارند این است که به این سمت کشیده می‌شوند.

یکی دیگر از چالش‌های سازمان‌های مردم نهاد  این است که در عین اینکه یک سازمان اجتماعی هستند، در آن‌ها کار فردی صورت می‌گیرد و اصلاً جامعه ما آموزش کار جمعی ندیده و لذا در قالب حرکت‌های جمعی، کار فردی انجام می‌دهند.

ضرورت مسئله‌محور بودن تحقیق

نکته بعدی گستردگی موضوع در بیانات آقای اکبری است در حالی‌که یک تحقیق باید مسئله‌محور باشد و یک معضل یا مشکلی را حلّ و رفع کند نه اینکه همه زمینه‌های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و اقتصادی را در بر بگیرد. سازمان‌های مردم نهاد قطعاً نمی‌توانند همه مشکلات اسلام و مسلمین را حل کنند.

عدم کارآمدی احزاب در جامعه امروز

مشکل دیگری که در ارائه آقای دکتر اکبری وجود داشت این است که از واژگانی استفاده کردند که به صورت روشن تعریفی از آن‌ها ارائه نشد؛ مثلا واژه احزاب که در تحقیق ایشان چندین مرتبه به کار برده شده بود در قانون اساسی ما وجود دارد ولی هیچ‌وقت عملیاتی نشده و اصلاً هیچ‌کس آن‌را قبول نکرده است و در کشور ما احزاب بیشتر به سمت به دست گرفتن قدرت بوده‌اند تا اینکه بخواهند به مطالبات مردم سروسامان بدهند یا پیگر درخواست‌های آن‌ها باشند.

همچنین یکی دیگر از واژگان مورد استفاده آقای اکبری واژه توسعه پایدار است که در کشور ما هنوز ادبیاتی پیرامون آن شکل نگرفته است و بنابراین چنین واژگانی اگر استفاده می‌شوند یا باید دقیق تعریف شوند یا اینکه از آن‌ها استفاده نکنیم.

لزوم قرار گرفتن موضوعات مستحدثه اجتماعی در چهارچوب مفاهیم اسلامی

یکی دیگر از اشکالات من این است که اگر قرار است یک موضوعی در جامعه اسلامی مورد استفاده قرار بگیرد باید رابطه و نسبت آن با مفاهم دینی مشخص شود. موضوعی مثل سازمان‌های مردم نهاد و کارکردهای آن، آن‌طور که برادر عزیزمان ارائه دادند، شامل مفاهیم مبهمی بود که باید حتماً رابطه آن مفاهیم با رویکردهای اسلامی و فقه اسلامی مشخص شود که از آن چهارچوب خارج نشود.  

ضرورت تعریف مفاهیم کلیدی در تحقیق

پس از بیانات حجت السلام و المسلمین دکتر محسن مهاجر نیا، دکتر شیرخانی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قم نیز نقدهایی را بر مباحث دکتر کمال اکبری بیان داشت که به شرح ذیل است:

اولین نکته‌ای که به ذهن بنده در رابطه با بیانات دکتر اکبری می‌آید این است که ایشان مباحثشان را به صورت منظّم و سازمان‌دهی شده بیان نکردند. آنچه که در راستای یک کار علمی مرسوم است این است که ایشان باید حداقل مفاهیم را تعریف می‌کردند.

ایشان چهار مفهوم اساسی را مطرح کردند که عبارتند از: مشارکت اجتماعی، آسیب‌شناسی، آسیب‌شناسی و توسعه پایدار. این چهار مفهوم باید حتماً در مباحث ایشان تعریف می‌شد.

تعارض سازمان‌های مردم نهاد با نوع سیستم حکومتی ایران

آقای دکتر اکبری در رابطه با موضوع بحثشان در دولت مسئولیت دارند و لذا از طرفی می‌خواهند مباحث را به صورت نظری مطرح کنند و از طرفی هم در یک مکانی هستند که باید به صورت کارگزار عمل کنند و لذا من مطالبی را عرض می‌کنم که انشاء الله مورد استفاده باشد.

ما اولین بحثی که در مشارکت اجتماعی داریم این است که مشارکت در جوامع مدنی اتّفاق می‌افتد و در این‌طور مباحث گفته شده که در جوامع کثرت‌گرا تحقّق پیدا می‌کند ولی جامعه ما یک جامعه تمرکزگرا است. سؤال ما این است که آیا در سازمان‌های مردم نهاد، مردم مشارکت را در قالب مشارکت‌ها مدنی دنبال می‌کنند یا به نوع دیگری این رفتار از مردم صادر می‌شود و اگر بگویید که مردم در قالب مشارکت‌ها مدنی این قضیه را دنبال می‌کنند ما نیز می‌گوییم پس کاکردهای قالب مشارکت‌ها مدنی دنبال می‌کنند در ایران منتفی است، چون ایران یک جامعه تمرکزگرا است و جوامع مدنی در قالب حکومت‌های کثرت‌گرا شکل می‌گیرند.

امکان فعّالیت سازمان‌های مردم نهاد در دولت‌های کوچک و محدود

نکته دیگری که به ذهنم می‌آید این است که معمولاً سازمان‌های مردم نهاد در جوامعی شکل می‌گیرند که دولت‌های کوچک آن‌ها را اداره می‌کنند و در کشور ما که یک دولت بزرگ داریم که متولّی همه امور است و همواره نگاه مردم به دولت یک نگاه طلبکارانه نسبت به ایجاد زیرساخت و کاهش آسیب‌های اجتماعی هست، در چنین جامعه‌ای اصلاً زمینه بروز و ظهور سازمان‌های مردم نهاد وجود ندارد. ما در چنین جوامعی باید اول دولت را کوچک کنیم و دست دولت را از دخالت در بسیاری از امور کوتاه کنیم و سپس آن مسئولیت‌ها را به دست مردم بدهیم.

ناهمگونی عنوان سازمان‌های مردم نهاد با دریافت مجوّز از دولت

پرسش دیگر من این است که در سازمان‌های مردم نهاد که در تعریف شان گفتند این سازمان‌ها غیر دولتی و غیرسیاسی و غیر اقتصادی هستند که در صدد حلّ مشکلات مردم با میانجی گری بین دولت و مردم هستند. با این تعریف این اشکال به ذهن می‌آید که سازمان‌های مردم نهاد که عمدتاً از وزارتخانه‌های مربوطه مجوّز می‌گیرند و لغو مجوّز نیز از طریق همین وزارتخانه‌ها انجام می‌شود، چطور می‌شود که برای آن شاکله مردمی تصوّر کرد؟

اگر در کشوری مثل آمریکا دو میلیون سازمان‌های مردم نهاد وجود دارد هیچ‌یک از دولت‌های محلی و فدرال کسب اجازه برای فعّالیت ندارند بلکه خودجوش و مردمی فعّالیت می‌کنند.

عدم امکان برطرف کردن آسیب‌های دولتی توسّط سازمان‌های مردم نهاد

نکته دیگر این است که ما معتقدیم سازمان‌های مردم نهاد کاهش آسیب‌ها را به همراه دارد، حال اگر در یک جامعه کارها به عهده دولت باشد و او وظیفه خدمات را متکفّل باشد، و از طرفی سازمان‌های مردم نهاد نیز مشغول به کار باشند، آیا سازمان‌های مردم نهاد می‌توانند آسیب‌های موجود را که ناشی از گستردگی دولت است و ناشی از یک نهاد قوی‌تر از خودشان است را برطرف کنند؟

تبیین پیش‌نیازهای حرکت‌های اجتماعی نظیر سازمان‌های مردم نهاد

همچنین در صورتی ما می‌توانیم از سازمان‌های مردم نهاد سخن بگوییم که زیرساخت‌های لازم جهت مشارکت اجتماعی وجود داشته باشد در حالی‌که روحیه کار جمعی اصلاً در ایران شکل نگرفته است.

پیش‌نیاز دیگر حرکت‌های اجتماعی، آگاهی و علم و اطلاعات نسبت به حرکت‌های اجتماعی است که متأسفانه در کشور ما وجود ندارد.

در مرحله ارزیابی نیز می‌بینیم که به خاطر نبود این پیش‌نیازها تعداد محدود سازمان‌های مردم نهادی که در کشور ما وجود دارند آن کارآیی لازم را از خود بروز نداده‌اند.

شرائط نامساعد آئین‌نامه‌های حقوقی در حمایت از سازمان‌های مردم نهاد

شرائط نامساعد آئین‌نامه‌های حقوقی، چالش دیگری است که پیش‌روی سازمان‌های مردم نهاد وجود دارد و سؤال اینجاست که با این وضعیّت نابسامان آیین‌نامه‌های حقوقی چطور می‌توان از این سازمان‌ها حمایت کرد. آیا اگر ما یک سازمان‌ مردم نهاد تشکیل دادیم، تضمینی است که نهادهای سیاسی و امنیتی با ما برخورد نکنند و  موجب تعطیلی سازمان نشوند. همچنین آیا حمایت مالی لازم از سازمان‌های مردم نهاد وجود دارد؟

عدم تخصّص برخی از مؤسسین سازمان‌های مردم نهاد

نکته دیگر این است که برخی از سازمان‌های مردم نهاد را افرادی تأسیس می‌کنند که غیرمتخصص در زمینه فعّالیتی آن سازمان‌ مردم نهاد هستند. این عدم تخصّص توان سازمان‌های مردم نهاد را کاهش می‌دهند و در بعضی از موارد تخریب نیز می‌کنند.

پس از اینکه ناقدین در این جلسه مباحث خود را بیان نمودند، دکتر کمال اکبری در پاسخ به این نقدها گفت:

بسیاری از اشکالاتی که در اینجا مطرح شد، ناشی از عدم وقت بنده نسبت به توضیحاتی بود که متأسفانه فرصت ارائه آن‌ها وجود نداشت و آن‌طور که قرار ما با رئیس این جلسه بود بنا بود این جلسه به صورت سلسله نشست برگزار شود و به همین دلیل بنده مطالب را برای سلسله نشست آماده کرده بودم که فرصت ارائه همه آن‌ها نشد لذا برخی از اشکالات پیش آمد که با توضیحات ارائه نشده مرتفع می‌شد.

پتانسیل سازمان‌های مردم نهاد در حل مشکلات جامعه

نکته دیگری که در نقدها بیان شد این بود که دکتر مهاجرنیا فرمودند شما می‌خواهید با سازمان‌های مردم نهاد همه مشکلات مسلمین را حل کنید که این مطلب امکان ندارد ولی بنده عرض می‌کنم که گستردگی سازمان‌های مردم نهاد به گستردگی مشکلات و مسائل جامعه است و سازمان‌های مردم نهاد یکی از ویژگی‌هایش این است که چون از بطن جامعه متولّد می‌شود، مسئله محور است و با نگاه به مشکلات به وجود می‌آید و لذا می‌تواند در مسیر پیشبرد اهداف جامعه و حل مشکلات آن‌ها باشد.

ما سازمان‌های مردم نهاد گسترده‌ای داریم که بالای هزار میلیارد ترنوبل مالی در سال دارد و بیش از چهارصد شعبه در کشور دارد و سازمانی هم داریم که سیصد شعبه در داخل و خارج از کشور دارد و با اهداف غیرتجاری و با غایت رفع مشکلات اجتماعی شکل گرفته‌اند.

تهیه و تنظیم : محرم آتش افروز